Bản Sonate Đại thắng mùa xuân 1975 - Tranh sơn dầu: Thanh Châu

     Họa sĩ Thanh Châu – một thoáng chân dung

Thanh Châu – viên ngọc xanh, cái tên nghe thật đẹp. Cha mẹ đặt cho anh cái tên ấy không chỉ vì quá cưng đứa con trai đầu lòng của mình mà còn đặt vào nơi anh niềm hy vọng về một tương lai thật sáng sủa nhất định sẽ đến, mặc dù cái năm 1939, năm anh ra đời là năm chiến tranh thế giới bùng nổ, có ảnh hưởng rất lớn đến Việt Nam nói chung và Nam bộ nói riêng. Một mặt thực dân Pháp ra sức vơ vét của cải vật chất, bắt lính mang về phục vụ cho cuộc chiến tranh tại chính quốc, mặt khác ra tay đàn áp phong trào cách mạng nước ta trong đó Nam bộ là một trọng điểm vì đây là thời gian nung nấu cho chỉ một năm sau, khi Thanh Châu được 1 tuổi, cuộc khởi nghĩa Nam Kỳ đã nổ ra.

Cha mẹ Thanh Châu là những người theo tân học, không lập lại cách đặt tên xấu cho con cái vì sợ đất trời và ông bà bắt đi sớm giống như phong tục tập quán của không ít làng quê Việt Nam trong đó có miền Nam thường rất phổ biến. Chuyện này xảy ra cũng thường tình, nhưng ở một khía cạnh nào đó người ta có thể cảm thấy các đấng sinh thành của anh sẵn sàng đủ nghị lực để vượt qua mọi thử thách do trời và do đời mang lại và không chấp nhận sự tự làm xấu mình khi cuộc đời xung quanh còn biết bao nhiêu điều xấu xa từ xã hội và phong kiến chủ nghĩa thực dân mang lại, mà chỉ có làm Cách mạng mới có thể thay đổi triệt để được.

Thật vậy, cha mẹ Thanh Châu cùng với nhiều người trong gia tộc là những người giác ngộ cách mạng rất sớm. Năm Thanh Châu 7 tuổi, cha anh đã mang anh theo cùng sống và công tác tại một đơn vị quân báo cách mạng vùng Long – Châu - Sa. Thanh Châu không nói cụ thể gì về chuyện này, nhưng những bậc tiền bối cùng thời kỳ đó thường chỉ cười và nói: “Nhiều khi con nít cũng có thể che mắt được kẻ địch ấy mà…” Sống giữa những người công tác đặc biệt như thế từ những năm còn nhỏ, chắc sẽ có những ảnh hưởng mà sau này lớn lên sẽ có lúc biểu lộ ra. Điều đầu tiên dễ thấy nhất là anh chỉ ham làm, ham hành động chớ không ham “lý sự”.

Năm 1954 anh tập kết ra Bắc, lần lượt học ở các trường học sinh miền Nam, trong một lần Trường Cao Đẳng Mỹ thuật đi tuyển chọn, anh trúng tuyển vào học tại trường, sau đó anh và một số bạn khác được trường cử đi học tại Liên Xô. Tại Liên Xô anh vào học tại học viện Mỹ thuật quốc gia Kiev. Lối đào tạo chính quy, khắt khe, bài bản là thử thách không dễ gì vượt qua đối với các sinh viên Việt Nam năm thứ nhất. Phương pháp số một và cũng là thế mạnh của “quân ta” là: chăm chỉ, tận dụng tối đa thời gian: Các anh đến trường rất sớm, về ký túc xá rất muộn. Thời tiết nước Nga về mùa lạnh dù ăn no mặc ấm cũng không dễ gì thích nghi. Bởi vậy hình ảnh của các sinh viên Việt Nam, trong đó người đầu tiên là Thanh Châu, nước mắt nước mũi “chèm nhèm” khi bước vào lớp hay vào cửa ký túc xá khi từ trường trở về là hình ảnh dễ thương nhất, chưa nói đến chuyện gặp cái gì anh cũng cười. Ngoài vẽ ra còn phải học nhiều môn lý thuyết, phải thi, phải đủ điểm… dần dần anh cũng theo kịp, rồi nhiều lần được nhà trường khen cùng với các sinh Việt Nam chăm chỉ, học giỏi khác. Cũng đúng thôi, vì ngoài chuyện học thì không có chuyện gì làm các anh phải sao lãng cả. Tuần nào cũng học cả chủ nhật, không vẽ thì vào thư viện. Chỉ thực sự nghỉ trong những dịp nhà trường bắt buộc phải nghỉ đông, nghỉ hè, nhưng anh chẳng khi nào quên mang theo bên mình tập ký họa. Đi nghỉ và ký họa và bắt đầu lác đác… những chuyện tình. Thanh Châu cao và ngăm đen, vẽ chân dung như là hớp lấy hồn người, là mục tiêu cho nhiều đôi mắt xanh “thứ thiệt”. Mới hôm rồi anh cho tôi xem một lá thư trả lời sau 45 năm có tình ý, được gởi từ Pôtava của một cô nàng người Nga. Lá thư Thanh Châu gởi đi khi vật đổi sao vời, lại đến được tay người nhận thì quả là một huyền thoại. Lá thư gởi về Việt Nam với địa chỉ ghi bằng tiếng Việt của một người không biết chữ Việt, nhìn mà cứ tưởng là mơ…Đọc thư cứ như chuyện mới hôm qua. Anh dịch thư cho vợ nghe, chị chỉ cười vì hiểu anh là con người quá chung tình. Anh còn hẹn với tôi: “Lúc nào tao với mày trở qua Ucraina đi…” Cái sôi nổi ngấm ngầm thoáng lại bùng lên trong anh bất kể thời gian và không gian…

Đang học dở dang, do quan hệ Việt Nam – Liên Xô có vấn đề, anh về nước tiếp tục học ở trường Cao Đẳng Mỹ Thuật Việt Nam, nay là Đại học Mỹ thuật Hà Nội. Sau khi tốt nghiệp anh lên đường vượt Trường Sơn vào Nam. Đây chẳng phải lúc kể chuyện về Trường Sơn gian khó như thế nào và anh cùng đồng đội đã dũng cảm vượt qua ra sao, nhưng nhìn hình ảnh của anh với chiếc nón tai bèo trên đầu, đôi dép râu dưới chân và một cái ba lô nặng trĩu trên lưng, đi miết như không hề biết mệt mõi. Tổ Quốc Việt Nam là một, nhưng đôi lúc vẫn có một sự khác biệt nho nhỏ nhưng không phải lúc nào cũng dễ nói ra: Đối với anh là trở về, đối vói người khác là ra đi…Và sự trở về chiến trường miền Nam sau bao năm xa cách là thôi thúc cháy bỏng nhất trong anh. Thật vậy, ở căn cứ chưa nóng chỗ, anh lập tức xin về công tác ngay tại các đơn vị đồng bằng, nơi chiến sự ác liệt diễn ra hằng ngày, hàng giờ…Địch ở xóm trên, ta ở xóm dưới, bỏ dép râu, đi dép Thái Lan để địch không phát hiện được. Phía bên kia sông là làng anh, nơi có cha mẹ, các em gái của anh, bà con thân thuộc và cả tuổi thơ xa cách bao nhiêu năm cùng thời gian đất nước bị chia cắt. Bên kia con sông là vùng địch chiếm, vẫn không dễ dàng gì trở về gần hơn…Anh theo văn công, theo du kích, theo bộ đội giải phóng đi khắp các miền quê khác, và những hình ảnh của sông nước, làng quê, những khuôn mặt của đồng bào đồng chí, những trận quân ta đánh vào đồn giặc, những cuộc liên hoan mừng chiến thắng…đã được anh ký họa rất nhiều, cẩn thận, không mệt mõi. Và vì vậy anh đã trở thành chứng nhân của vô số sự kiện, với số lượng hàng ngàn tư liệu và phác thảo cho đến ngày chiến thắng 30 tháng 4 năm 1975. Ghi chép được đã là rất khó, nhưng bảo quản trọn vẹn được nó nhiều khi còn nguy hiểm đến tính mạng của mình.

Những lần trở về căn cứ với số tư liệu ghi chép được, anh đã làm phấn khích biết bao nhiêu người. Và theo bước chân anh, nhiều họa sĩ tiếp tục đi xuống đồng bằng nơi chiến trường luôn ác liệt để cho ra đời những ký họa mà ở rừng không thể nào có.

Năm 1970, một lần trở lại căn cứ gặp đúng trận càn lớn không đi được nên Thanh Châu ở lại cùng anh em phòng Mỹ thuật giải phóng chống càn. Tiếng pháo tầm xa của địch nổ liều phóng lần thứ hai trên đầu như muốn xô té mọi người, có người ngã vào bụi cây, không hiểu vì mất bình tĩnh hay vì tiếng nổ đinh tai hất ngã. Vội vàng đứng lên thật nhanh cho mọi người khỏi nhìn thấy thêm mắc cở. Bên kia trảng trống nghe có tiếng mở nắp thùng đạn đại liên của Mỹ. Tổ trinh sát có Thanh Châu với khẩu carbin M1 trong tay, dự đoán có biệt kích. Tổ có 4 người, hai người đã nằm xuống mở chốt an toàn các khẩu AK chuẩn bị bắn, chỉ có Thanh Châu bán tính bán nghi và một người nữa còn đứng lom khom che tay lên trán quan sát phía trước giống như Tôn Ngộ Không(!) Thương Thanh Châu ghê, nếu đụng trận thật thì khẩu carbin bắn phát một ấy không biết có “chọc cười” thiên hạ được không, nhưng hăng hái thì chắc không ai bằng anh… Bỗng một người nằm ngã xuống chuẩn bị bắn, nhìn thấy phía sau một gò mối bị ánh mặt trời chiếu sáng trắng, hình như là nón sắt Mỹ. Vẫy tay ra hiệu cho những người còn lom khom nằm xuống, nhè nhẹ giương súng lên ngắm, bụng bảo dạ: Mày còn nhô lên nữa là bể “gáo dừa” nghe con… Đột nhiên chiếc “nón sắt” ở phía sau gò mối nhảy dựng lên la lớn: Anh Châu, anh Châu! Đừng bắn, em đây, Trọng đây! Té ra là thằng Trọng, dân giao bưu. Ai bảo mày đội nón cối, người ta đã bảo vứt hết đi, giống nón sắt thấy mẹ, có ngày ăn đạn quân ta bắn lầm đó à nghe! Trọng nói: Thưa “quý vị” em đã thấy quý vị từ lâu, chưa biết là ai, có bắn thì em bắn trước rồi. Mọi người chưng hửng nói: Vậy hả? Chú mày đến đây từ bao giờ, sao không báo trước? Có biết ai ở đây đâu mà báo, thôi… huề, mạnh ai đường nấy! À này! Một người giật giọng hỏi thêm: Có ai mở thùng đại liên vậy? Đâu có, chúng em đang đi lấy nước, chắc là cái gàu bằng bom Napal đụng phải cành cây đấy. Trời đất, chả lẽ cả 4 thằng đều thần hồn nhát thần tính hay sao?

Chưa hết, trong trận càn năm Đông Dương năm 1970, địch dồn chúng tôi ra khỏi biên giới, cả tuyên huấn Trung Ương Cục lên lộ 7 – Sô Long (Camphuchia). Khi ổn định căn cứ, chúng tôi cắt rừng liên lạc với C100 là  cơ quan lãnh đạo của các B. Sáng hôm đó cơ quan thức sớm cơm nước xong xuôi, chúng tôi phân công anh Thanh Châu một công việc nhẹ nhất, anh sẽ ngồi một vị trí khoảng cách giữa hai cơ quan cùng cây súng AK và chú chó cưng, nhiệm vụ của anh là cứ 15 phút bắn 1 phát để đoàn cắt rừng định hướng. Sau phát thứ ba mãi cho đến chiều tối đoàn cắt rừng không còn nghe tiếng súng của anh nữa.

Mãi cho đến chiều tối, sau nhiều tiếng nổ liên hồi, tiếng súng có vẻ hốt hoảng bằng khẩu AK, chúng tôi liền bắn trả lời và sau nửa giờ chúng tôi gặp nhau, chú chó theo chân anh không rời một bước. Anh đi chệnh choạng, xiêu vẹo vì vai mang nặng con kỳ đà 9 ký cùng khẩu AK không còn một viên đạn. Chúng tôi vừa bực mình vừa lo, nhưng lo nhiều hơn vì không biết lý do trục trặc gì, nhất là vừa đến khu vườn hoang lạ.

Đêm hôm đó chúng tôi nổi lửa nấu cháo kỳ đà ăn cho đến 1 giờ sáng, hương vị thịt kỳ đà làm mọi người tan biến đi mọi bực dọc.

Những kỷ niệm trong chiến khu thì còn nhiều, vui có, buồn có, nhưng tất cả chúng tôi đều vượt lên cho đến ngày toàn thắng.

Tôi ghi lại một số kỷ niệm về Thanh Châu mà suốt trong nhiều năm qua tôi không thể nào quên, và chính con người có những nét chân dung đời thường như thế đã làm nên những tác phẩm nổi tiếng và xứng đáng nhận được giải thưởng về Văn học Nghệ thuật như  chúng ta đã biết….

                                                                                                        Họa sĩ Phạm Đỗ Đồng

Căn cứ Tỉnh Ủy Đồng Tháp - Tranh sơn dầu: Thanh Châu

Trên những dòng kinh Tháp Mười - Tranh sơn dầu: Thanh Châu