YẾU TỐ HIỆN THỰC TRONG HÌNH TƯỢNG NỮ THẦN

 (Trích trong “Hình tượng nữ thần trong điêu khắc đá

từ thế kỉ X - XII tại miền Nam Việt Nam” (*))

VÕ VĂN LẠC

Thế kỷ VII lá quá trình hình thành, phát triển và diệt vong của nhà nước Phù Nam. Sau đó, Chân Lạp đã bành trướng và quản lí tất cả các vùng đất miền Nam của Việt Nam ngày nay. Tâm linh tôn giáo và nghệ thuật cùng mối quan hệ, giao lưu với nền văn hóa Angkor trong thế kỷ X - XII đã tạo nên dấu ấn riêng biệt trong các tác phẩm điêu khắc tôn giáo.   

Có thể nói, trong quá trình phát triển và tiếp thu các hệ thống tôn giáo bên ngoài, Ấn Độ giáo đã được hình thành trong đời sống cư dân Nam Việt Nam và Campuchia. Đời sống, địa lí, truyền thống của mỗi vùng miền tạo nên hệ thống văn hóa khác biệt: kiến trúc, trang phục, phong phục, tập quán, điêu khắc... đã có những yếu tố khác nhau. Ấn Độ là một trung tâm tôn giáo lớn và đã truyền bá sang một số quốc gia lân cận. Sự tiếp nhận có sự thay đổi để phù hợp với tâm lí, văn hóa bản địa của mỗi quốc gia. Đáng chú ý, hệ thống tượng các vị thần Ấn Độ giáo được tìm thấy ở một số di tích tại miền Nam Việt Nam và Campuchia vào thế kỷ thứ X - XII cho thấy sự tương đồng cũng như khác biệt trong phong cách thể hiện.

Theo các công trình nghiên cứu, một số hiện vật như tượng thần Ganesa, tượng Nam thần, tượng thần Visnu... đã được tìm thấy. Đặc biệt, đã tìm thấy một hệ thống tượng nữ thần như: tượng nữ thần ký hiệu 87LA93GP (khoảng thế kỷ X - XI), phát hiện năm 1987 tại Gò Phật, xã Đức Lập Hạ, huyện Đức Hòa, tỉnh Long An, hiện đang lưu giữ tại Bảo tàng Long An; tượng nữ thần ký hiệu 98LA01ĐH07 (khoảng thế kỷ X - XI), phát hiện 1998, tại sân bay - di tích lịch sử ngã tư Đức Hòa, huyện Đức Hòa, tỉnh Long An, hiện đang lưu giữ tại Bảo tàng Long An; tượng nữ thần ký hiệu BTTG1484 (khoảng thế kỷ X - XI), phát hiện 1992, tại chùa Bửu Tháp, xã Tân Hội, huyện Cai Lậy, tỉnh Tiền Giang, hiện đang lưu giữ tại Bảo tàng Tiền Giang; tượng nữ thần kí hiệu BTLS5566/MBB2825, kc.41,9 (thế kỷ X - XI), phát hiện tại giồng Đồng Điền, làng Bình Phú, tổng Bình Khanh, tỉnh Trà Vinh, hiện đang lưu trữ tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh; tượng nữ thần kí hiệu BTLS5591/MBB2263, kc. 41,3 (khoảng thế kỷ X - XI), phát hiện tại tỉnh Trà Vinh, lưu trữ tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia thành phố Hồ Chí Minh; tượng nữ thần ký hiệu BTMT195 (thế kỷ VII - VIII), phát hiện tại làng Trách Quang, huyện Quy Đức, tỉnh An Giang, hiện lưu trữ tại Bảo tàng Mỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh; tượng nữ thần ký hiệu BTLS5591 (khoảng thế kỷ X - XI), phát hiện tại Vắt An, tỉnh Trà Vinh, hiện lưu giữ tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh; tượng nữ thần ký hiệu BTL5561 (khoảng thế kỷ X - XI), phát hiện tại Lương Sa, tỉnh Trà Vinh; tượng nữ thần ký hiệu BTLA5495 (thế kỷ XI ), phát hiện tại Thanh Hòa, tỉnh Hậu Giang, hiện lưu trữ tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh; tượng nữ thần ký hiệu BTLS5594 (thế kỷ XII), phát hiện tại Hà Tiên, tỉnh Kiên Giang…

Tất các các bức trượng được tìm thấy có niên đại từ thế kỷ X - XII, thể hiện cấu trúc mang tính hiện thực, chứa đựng tính chất biểu cảm. Tác phẩm phản ánh tính cầu kỳ trong cách thể hiện các chi tiết, tỉ lệ cấu trúc phản ánh tính riêng biệt của từng vị thần, thể hiện giá trị thẩm mỹ cao. Điều đó cho thấy rõ tính thay đổi trong tiến trình chạm khắc tượng.

Yếu tố hiện thực: Phải khẳng định rằng, tượng nữ thần thế kỷ X - XII là quá trình tiếp nối và chuyển biến của điêu khắc thế kỷ I - VI. Thủ pháp tạo hình đã thay đổi đáng kể, đặc biệt trong thủ pháp hiện thực. Các nhà điêu khắc đã khắc họa yếu tố gợi cảm, sinh động trên cơ thể nữ tính, tạo nên vẻ đẹp thanh thoát trên từng chi tiết của mỗi bức tượng. Vẻ đẹp cân đối có tính hoàn mỹ trong thủ pháp tạo hình như bức tượng nữ thần kí hiệu BTLS5561 (hình 1), chất liệu đá; kích thước lớn. Đây là bức tượng thể hiện sự cân đối, tỉ lệ toàn thân theo cấu trúc hiện thực. Phần đầu và hai tay đã bị mất, chỉ còn lại phần thân. Cấu trúc cơ thể hài hòa, biểu hiện vẻ đẹp thực tế trong điêu khắc tôn giáo. Tỉ lệ phần ngực cân đối với phần bụng, xương chậu và chân. Cấu trúc tương quan giữa phần vai và phần xương chậu phản ánh cấu trúc đặc trưng của người phụ nữ (xương chậu to hơn xương vai). Các nghệ nhân đã chú ý đến miêu tả sự căng tròn của cặp vú, biểu hiện vẻ đẹp thánh thiện, chứa đựng tinh thần hiện thực. Hình khối phần ngực của bức tượng khắc họa tinh thần sự sống, gợi cảm, nữ tính.

Bức tượng nữ thần ký hiệu BTLS5591 (hình 2), chất liệu đá. Đây là bức tượng thứ hai thể hiện tính cân đối hài hòa mang tính thần hiện thực. Các bộ phận ngực, thân, chân có tỉ lệ cân đối. Bức tượng đã phản ánh chuẩn mực vẻ đẹp nữ tính, vượt ra ngoài tính quy ước, ước lệ của hình mẫu tôn giáo, thể hiện khát khao vươn đến sự hoàn mỹ trong nghệ thuật chạm khắc. Hình khối cơ thể biểu hiện vẻ đẹp: các khối lồi, lõm được thể hiện rõ ràng, thay đổi các không gian rõ rệt; hình ảnh cặp vú biểu hiện vẻ đẹp của người thiếu nữ: sức sống, căng đầy, gợi cảm; phần thân thon, nhỏ, tạo nhịp điệu thanh mảnh; toàn cơ thể được tạo nên bởi một bề mặt láng bóng, gợi liên tưởng đến bộ phận da của cơ thể con người. Ngày nay, bức tượng đã bị mất phần đầu và hai cánh tay nhưng vẫn là một tác phẩm có giá trị nghệ thuật cao, thể hiện một trình độ điêu khắc phát triển trong giai đoạn thế kỷ X - XI.

Bức tượng nữ thần ký hiệu BTLS5594 (hình 3), chất liệu đá, cho thấy một phong cách tả thực khá trung thực. Hình ảnh cấu trúc tương quan của bức tượng tương đối chính xác. Tỉ lệ hình hài hòa, quan hệ giữa phần ngực và phần hông có tính hợp lí, chính xác. Bộ phận ngực được chú ý miêu tả hình khối vừa phải, phản ảnh vẻ đẹp của người thiếu nữ trưởng thành. Sự chuyển tiếp các khối mang tính trung thực, vì vậy, tạo nên tính hòa hòa, thể hiện vẻ đẹp hiện thực.

 Thông qua ba bức tượng nữ thần với thủ pháp hiện thực, cho thấy ý thức biểu hiện trong quá trình sáng tác mang tính khác biệt, không có tính quy chuẩn và rập khuôn, áp đặt của tôn giáo. Các bức tượng đã được miêu tả tư thế đứng trên bệ. Đặc điểm của nữ thần với cơ thể đầy đặn, cân đối mang đặc trưng của cơ thể thiếu nữ; diễn tả một vẻ đẹp gợi cảm, thanh thoát, thể hiện rõ nét văn hóa phồn thực.

V.V.L

______________________

(*) Tác phẩm tham dự Cuộc Vận động sáng tác tác phẩm LLPB lần thứ III - năm 2016 do Hội Liên hiệp VHNT Đồng Tháp tổ chức.

Tài liệu tham khảo:

1. Nguyễn Đức Nhuệ, Vùng đất Nam bộ từ sau diệt vong của vương quốc Phù Nam đến cuối thế kỷ XVII, Văn hóa Óc Eo và cương quốc Phù Nam,  Nxb Thế giới, Hà Nội, 2004, tr. 352 -366;

2. Huỳnh Lứa, Về  những nguyên nhân dẫn đến sự suy yếu và diệt vong của vương quốc Phù Nam,  Văn hóa Óc Eo và vương quốc Phù Nam,  Nxb Thế giới, Hà Nội, 2004, tr. 348-351;

3. Lâm Quang Thùy Nhiên, Tượng cổ bằng đá ở đồng bằng Nam bộ, Luận án tiến sĩ,  Viện khoa học xã hội vùng Nam bộ, TPHCM, 2005;

 4. Jan M. Pluvier, Historical Atlas of Saouth - East Asia, P. E.J. Brill, Leiden-New York-Holn, 1995;

5. Bernard Philippe Groslier, Indochine, Carrefour des arts, Paris, 1960, p.50;

6. John. G, Catalogue, Lost kingdoms, Hindu-Buddhist sculpture of early southeast Asia, P.Distributed by Yale University Press, New Haven and London, New York, 2014;

7. Во Ван Лак (Võ Văn Lạc), “Буддистская скульптура южного Вьетнама культуры Фунань - Окэо I - VII вв.”, Молодой ученый, № 12 (116), 2016 г.);