Tuyển tập văn học Đồng Tháp thế kỷ XX là một công trình lớn, đáng tự hào và vô cùng quý giá. Sách đã đưa ta sống lại từng giai đoạn cách mạng, hiểu thêm lịch sử tỉnh nhà 100 năm qua, khiến lòng ta càng yêu hơn từng tấc đất quê nhà, từng góc phố thân thương, từng bờ tre con rạch, đồng thời thấy có trách nhiệm về việc giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa (trong đó có văn học nghệ thuật).

Sách phát hành năm 2002, nhưng giờ tôi mới phát hiện và đọc được. Tôi cho rằng phải có cái duyênmới có cái kỳ ngộ. Vả lại, văn học thì không có tuổi. Đọc bây giờ hay đọc cách nay 9 năm có lẽ cũng cảm nhận như thế chăng?

Ấn tượng đầu tiên: quyển sách thật đồ sộ và sang trọng. Không chỉ đồ sộ về số trang (1.184 trang, khổ 16 x 24cm), quyển sách còn đồ sộ với trên 200 tác giả trong tỉnh và một số tác giả ngoài tỉnh có bài viết về Đồng Tháp. Sang trọng vì được in bằng giấy couché, bìa cứng.

Theo giới thiệu đầu trang: Ban Cố vấn gồm các văn cây bút lão thành: Sơn Nam, Nguyễn Đắc Hiền, Lý Thuận Khanh; Ban Sưu tầm, tuyển chọn gồm các tác giả: Huỳnh Công Trường, Thu Nguyệt, Đinh Thành Nam, Thai Sắc, Vân Sinh; Bìa: họa sĩ Nguyễn Việt Hải; Trình bày: họa sĩ Dương Quản Đại.

Xét ở phương diên thời gian và số lượng tác giả, tác phẩm, sách bố cục như sau:

1. Từ 1900 đến 1954: gồm 29 tác giả, trong đó có những bậc tiền bối đầu thế kỷ XX như Lãng Ba, Nguyễn Quang Diêu, Võ Hoành, Lê Văn Chánh, Trà Giang Thôn Lão, Huỳnh Kim Ngưu, Lê Văn Oanh, Lan Đình Phan Văn Thiết, Nguyễn Văn Vẹn, Đỗ Văn Y…

2. Từ 1954 đến 1975: gồm 65 tác giả, trong đó có nhiều cây bút nổi tiếng như Anh Đức, Diệp Minh Tuyền, Hưởng Triều, Nguyễn Đức Mậu, Giang Nam, Viễn Phương, Nguyễn Quang Sáng, Lê Văn Thảo, Thanh Thảo, Lê Anh Xuân… (ngoài tỉnh); Thanh Nha, Hữu Đạo (bút danh Đồng Tháp), Công Đoàn, Nguyễn Đắc Hiền, Thanh Tùng… (trong tỉnh).

3. Từ 1975 đến 2000: gồm 153 tác giả, trong đó có những cây bút từ trong cứ ra như: Lý Thuận Khanh, Nguyễn Đắc Hiền, Huỳnh Công Toại (bút danh Công Đoàn), An Biên, Nguyễn Nam, Huỳnh Công Trường (Nguyễn Huỳnh Hiếu)…; những cây bút trước 1975 như Hạc Thành Hoa, Phạm Nguyễn Ý Tuyên...; những cây bút trẻ sau 1975 như: Thu Nguyệt, Trần Thị Hoàng Anh, Trần Quốc Toàn, Thai Sắc, Hữu Nhân, Vân Sinh, Đỗ Ký, Lê Minh Hùng, Đinh Thành Nam, Trọng Quý, Đặng Ca Việt, Nguyễn Hữu Hiếu, Nguyễn Sơn, Nguyễn Bình Yên, Thanh Dũng, Trần Minh Tạo, Phạm Thị Toán, Bạch Phần, Trọng Quế, Trần Tấn Thảo, Tô Quốc Tuấn, …; những cây bút ngoài tỉnh nổi tiếng như: Tố Hữu, Xuân Diệu, Lê Đức Thọ, Trần Bạch Đằng, Nguyễn Khải, Nguyễn Quang Sáng, Nguyễn Duy, Lê Giang, Bùi Giáng, Trần Mạnh Hảo, Bế Kiến Quốc, Mai Văn Tạo, Trần Kim Trắc, Trịnh Bửu Hoài,…

Tôi hiểu, thực hiện được công trình này phải nói là khó khăn lắm về nhiều mặt: thu thập tư liệu, kinh phí… Một trăm năm qua, đó là sự vận động không ngừng của cuộc sống, của vùng đất Nam bộ tuy không phải là những bước chân đầu tiên khai phá nhưng vẫn còn hoang vắng, đặc biệt là trong tình hình vùng Cao Lãnh - Sa Đéc nằm trong một giai đoạn lịch sử nhiều biến động: Chúa Nguyễn Ánh đã chọn vùng nầy để ẩn náu trước sự truy đuổi của Nhà Tây Sơn trong thời gian dài. Đây còn là một vùng đất nổi tiếng về những sự tích anh hùng chống ngoại xâm như Thống Linh, Thống Bình, Thống Chiếu, như Thiên Hộ Dương, Đốc Binh Kiều, nổi tiếng về những bậc tiền bối cách mạng như: Phó Bảng Nguyễn Sinh Huy, Huấn Quyền, Võ Hoành... Cao Lãnh cũng là nơi lưu dấu ông Tôn Dật Tiên - nhà cách mạng tiền bối Trung Hoa (năm 1900), Kỳ Ngoại hầu Cường Để (1912), ông Gilbert Chiếu (1901), ông Cử Nguyễn Bá Trác đến vận động cho phong trào Đồng Minh hội, hay như Cụ Phan Bội Châu đến vận động phong trào Đông Du và nhiều người con Cao Lãnh đã lên đường sang Nhật Đông Du như các ông Lưu Quang Bật, Phạm Nhơn Thuần, Lê Văn Mỹ, Lê Chánh Đáng, Lê Văn Sao, Nguyễn Văn Khỏe, Nguyễn Văn Hảo, Hà Văn Hiển, Nguyễn Tồn Nhơn, Nguyễn Quang Diêu, Đinh Quang Tích... làm rạng danh nơi đây. (Theo Trần Quang Hạo - Cao Lãnh đến 1954).

Đây là những cảm nhận đầu tiên của Nguyễn Hiến Lê khi lần đầu tiên đến Cao Lãnh (khoảng năm 1932) trong hồi ký Bảy ngày trong Đồng Tháp Mười của ông:

"Bảy giờ tối, tàu ghé bến Cao Lãnh. Trên chợ, đèn sáng trưng, người đi lại tấp nập. Rõ là một quận phồn vinh.

Miền này nổi tiếng nhất Nam Việt. Đất cát phì nhiêu, cây trái đủ loại. Những cây mận trắng xóa hoặc đỏ ối trên mặt nước, những vườn cam quýt hàng trăm gốc chi chít quả vàng.

Văn học rất phát đạt, giàu hay nghèo, nhà nào cũng trọng sự học. Xưa có nhiều ông đồ hay chữ thì nay hạng cử nhân, kỹ sư không phải là hiếm.

Con gái thì trắng trẻo, thanh tú, hầu hết đều biết chữ và giỏi nữ công, dù nghèo cũng biết thêu thùa và làm bánh."

Còn báo chí? Sa Đéc thời xưa đã có báo Tân Tiến. Còn Cao Lãnh có vị luật sư kiêm nhà báo, kiêm chủ bút Diệp Văn Kỳ (ông sống tại Cao Lãnh quê vợ, vợ ông là con gái ông Lê Quang Hiển). Ông lần lượt là chủ bút tờ Đông Pháp thời báo (1927), rồi báo Thần Chung (1929), và cũng lần lượt bị Pháp đóng cửa và bị bắt vì tờ báo chống Pháp.

Nói dài dòng như thế để chứng minh rằng Đồng Tháp là một trong những cái nôi văn học của vùng đất phương Nam, như trong Lời nói đầu của sách, suốt chiều dài thế kỷ, thiên nhiên và con người Đồng Tháp không ngừng vận động để vươn lên. Những vui buồn, sướng khổ, ước ao, hy vọng, tin tưởng… chính là chất men, là nguồn cảm hứng vô tận giúp các sáng tác của họ đậm đặc chất liệu sống.

Các tác giả đã: Đưa ta về những tháng ngày chiến đấu gian khổ mà hào hùng (Thơ: Tiếng mõ đồng khởi, Giải phóng quân, Chống xuồng ra chiến trường xa… Văn xuôi: Cánh đồng hoang; Xôn xao đồng nước; Chiến sĩ thông tin; Quê hương tôi, Tình riêng nghĩa cả, Dưới cờ giải phóng; Trái tim Tháp Mười; Nhớ lại một cái Tết…); đưa ta về các giai đoạn lịch sử trong hai thời kỳ kháng chiến, sự hy sinh cao cả của anh bộ đội Cụ Hồ, về chiến tranh biên giới Tây Nam, về người chiến sĩ làm nghĩa vụ quốc tế (Về căn cứ Khu trên vùng nước nổi; Vòng sóng đến vô cùng; Gốc mai già; Câu chuyện người lính…); nói lên tình cảm của các anh bộ đội hành quân qua Đồng Tháp (Hò Đồng Tháp, Qua Kiến Phong, Ở An Long, Đêm Tháp Mười…); cho thấy khí thế đấu tranh hào hùng giữa lòng Sài Gòn trong phong trào sinh viên tranh đấu (Ta đã lớn lên bên này châu Á;…); ca ngợi quê hương và thể hiện tình yêu quê hương tha thiết (Thơ: Đồng Tháp Mười; Nông trường mùa gieo hạt; Thương nhớ vùng quê; Đợi mùa lúa chín; Nhớ Mỹ Hiệp; Vườn hoa Sa Đéc; Hương tràm Đồng Tháp; Ký ức đồng; Thăm vườn hồng Đồng Tháp; Văn xuôi: Tiếng ca từ những trái tim; Niềm vui mới; Đêm trăng non Gò Tháp; Thuốc Xiêm mẳn Cao Lãnh, Áo bà ba…); ca ngợi tình yêu đôi lứa (Em là một nửa của anh; Áo vàng Sa Đéc; Nhớ em người nữ xung phong); cho thấy cuộc sống êm ả, thanh bình của quê hương sau chiến tranh (Mùa cá linh; Sự lựa chọn của người con gái ấy; Xóm Vàm ngày ấy…); ca ngợi nhân vật anh hùng, Bà mẹ Việt Nam anh hùng, nhắc nhớ anh hùng liệt sĩ (Thuyền trưởng Bảy Ngạnh với chiếc tàu Phú Quốc; Gặp má Long Hưng; Có một khoảng trời xanh…); ca ngợi người phụ nữ trong chiến tranh cũng như trong hòa bình (Ánh trăng; Người đàn bà bên dòng nước đổ; Dưới ánh trăng Đồng Tháp Mười; Quý hơn bạc vàng; Đám cưới đầu xuân; Nhớ em người nữ xung phong…); đi sâu vào mảng văn học hiện thực (Phía sau một đời người; Kẻ tử thù của tôi, Không thể mua bằng tiền; Mùa gác chéo…); chú ý mảng xây dựng cuộc sống mới trong thời hòa bình (Một khúc ngoặt sông Tiền; Mùa bông điên điển năm xưa; Tỷ phú vùng sông nước; Những người áo trắng, Người dạy hát quốc ca, Tiếng đàn dưới chân Gò Tháp…)…

Và nhiều nữa, không thể kể hết trong một bài báo.

Tất cả họ - những văn thi sĩ chuyên hoặc không chuyên - đều giống nhau ở một điểm: dù là quê Đồng Tháp, hay người từ nơi khác đến, thì cũng đều yêu xứ sở này mà viết. Không ít trong số những chiến sĩ văn nghệ đó đã anh dũng hiến dâng cả máu xương mình cho sự nghiệp giải phóng dân tộc và bảo vệ Tổ quốc.

Tôi xếp lại trang sách với một cảm giác tràn đầy, sướng vui, tin tưởng và… nuối tiếc: Tràn đầy vì thực tế chất liệu văn học của từng ấy tác giả đã đưa người đọc đến tận cùng cảm xúc, từng tên đất, tên người, tên địa danh… với biết bao thân thương, cảm phục. Sướng vui vì cái đẹp ấy của cuộc sống thông qua văn học đã được phổ biến rộng rãi. Tin tưởng vì sức sống mãnh liệt của văn học Đồng Tháp. Cụ thể là từ sau giải phóng đến nay, lực lượng sáng tác văn học của Đồng Tháp đã phát triển lên đến con số hàng trăm người, hàng ngày vẫn cần mẫn cày xới trên cánh đồng văn nghệ, mang yêu thương đến cho người đọc. Nuối tiếc: Thứ nhất, do già yếu và trọng bệnh, một số tác giả đã về cõi vĩnh hằng, để lại tiếc thương trong lòng bạn đọc như: học giả Nguyễn Hiến Lê, nhà văn lớn Sơn Nam, nhà thơ Tố Hữu, Bùi Giáng, Lê Anh Xuân, nhà nghiên cứu Trần Bạch Đằng, cây bút lão thành Công Đoàn, cây bút Lê Vũ Hùng… Đặc biệt là họa sĩ tài hoa Nguyễn Việt Hải (trình bày bìa sách) cũng chính là cây bút có bản sắc Đặng Ca Việt đã vĩnh viễn ra đi sau vụ tai nạn giao thông năm 2003; thứ hai, người đọc hiểu rằng, do khuôn khổ quyển sách có hạn nên không có phần tóm tắt sơ lược tiểu sử tác giả, nếu có phần này, người đọc sẽ biết thêm được nhiều hơn (thí dụ như tác giả Trà Giang Thôn Lão, ít ai biết đó là bút danh của Hội đồng Phu (Phan Văn Dược - 1875-1946) là một nhà Nho, một nhà thơ, chịu ảnh hưởng Tây học, có tư tưởng cấp tiến, yêu nước thương dân, hằng tâm hằng sản, nổi tiếng Tiểu Mạnh Thường xứ Cao Lãnh hay tác giả Đồng Tháp (có bài trích Ta đã lớn lên bên này Châu Á, trang 294) là bút danh của Hữu Đạo (tên hoạt động) - một trong những lãnh đạo Phong trào Sinh viên - học sinh Sài Gòn trước giải phóng). Tên thật: Nguyễn Sĩ Hiền, sinh năm 1950 tại Đồng Tháp, bút hiệu: Đồng Tháp, Yên Thao, Rạch Gầm..., tác phẩm:  Sài Gòn 71, tập thơ (1971); Ta đã lớn lên bên này châu Á, Tổng đoàn Học sinh Sài Gòn xuất bản, 1971…); thứ ba,Lời nói đầu của sách viết: “Mong muốn thì lớn mà sức người và điều kiện còn hạn chế, cho nên việc sưu tầm không thể hết và cũng không thể in hết những gì đang có. Không hẳn bài nào trong tuyển tập nầy cũng đều có chất lượng cao về tư tưởng và nghệ thuật, càng không phải những bài không có mặt ở đây là chất lượng thấp. Có nghĩa là còn nhiều bài viết có giá trị do chưa sưu tầm được nên chưa có mặt ở tuyển tập nầy. Trình độ và năng lực của những người sưu tầm, biên tập có hạn, nên vẫn còn nhiều sơ sót. Sự mất cân đối giữa số lượng tác giả và tác phẩm qua các thời kỳ cũng bộc lộ rõ nét. Càng đi ngược về đầu thế kỷ XX, tác giả, tác phẩm càng ít hơn. Đến thời chống Pháp, chống Mỹ cũng chưa cân xứng. Rất mong được sự thông cảm và nhận được nhiều ý kiến đóng góp, bổ sung của bạn đọc gần xa”. Vâng, bạn đọc hiểu và cảm thông điều này (thí dụ, giai đoạn tiền chiến không thấy tên tác giả Nguyễn Thị Lựu (1909  -1988) - mà một ngôi trường ở Phường 4, Thành phố Cao Lãnh được mang tên bà - đảng viên từ 1929, vào tù ra khám vì hoạt động cách mạng, tác giả hồi ký Tình yêu và ánh lửa, Nxb. Văn nghệ TPHCM, 1989); thứ tư, việc phổ biến tác phẩm, đưa tuyển tập này đến tay công chúng vẫn còn nhiều khó khăn. Nhiều người nói họ rất cần tài liệu văn học như vậy để nghiên cứu, phục vụ cho các luận văn, luận án ở bậc đại học và sau đại học, song không biết phải tìm mua hoặc mượn ở đâu…

Tóm lại, Tuyển tập văn học Đồng Tháp thế kỷ XX là một công trình lớn, đáng tự hào và vô cùng quý giá. Sách đã đưa ta sống lại từng giai đoạn cách mạng, hiểu thêm lịch sử tỉnh nhà 100 năm qua, khiến lòng ta càng yêu hơn từng tấc đất quê nhà, từng góc phố thân thương, từng bờ tre con rạch, đồng thời thấy có trách nhiệm về việc giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa (trong đó có văn học nghệ thuật). Người đọc rất cám ơn chủ trương thực hiện tuyển tập này của các vị có trách nhiệm, cám ơn các tác giả đã rút ruột nhả tơ, viết nên tác phẩm. Người đọc cũng ước ao sắp tới sẽ có thêm nhiều tuyển tập khác trình làng và có thể mua được, ước ao có thêm nhiều cây bút mới chung tay góp sức cùng các cây bút kỳ cựu để có những tác phẩm văn học phục vụ cho nhu cầu thưởng thức, nghiên cứu văn hóa văn nghệ của nhân dân trong và ngoài tỉnh.

                                                                                                               Tác giả: Lệ Thanh